Mosty, kamienice, kościelne ołtarze i kaplice… – na wizerunki św. Jana Nepomucena można natknąć się w bardzo wielu miejscach. Są to zabytki różnej klasy, zarówno wybitne dzieła rzeźby czy malarstwa, jak i przykłady sztuki i rzemiosła ludowego. Bez wątpienia tworzą lokalny koloryt, stanowią nawet pewien fenomen – dziedzictwo czasów kontrreformacji i wpływów czeskich oraz austriackich na Śląsku. Poszukiwania średniowiecznego męczennika to dziś jedna z formuł turystyki kulturowej dostępnych w naszych górskich okolicach. Nepomuki doczekały się swojej własnej odznaki przyznawanej przez PTTK Ziemi Wałbrzyskiej! Gdybyśmy chcieli nasz cykl „Kamienne twarze Sudetów” oprzeć tylko na wizerunkach Nepomucena, dostępnych rzeźb wystarczyłoby na bardzo wiele odcinków!
Dla miejscowych – mieszkańców Dolnego Śląska i Sudetów – powszechny widok dzieł sztuki przedstawiających postać tego świętego jest czymś normalnym, oswojonym. Zaskakująca mnogość wizerunków Nepomucena może być za to czymś niezwykłym dla przyjezdnych turystów. Rzeźby przedstawiające praskiego świętego z XIV wieku można znaleźć na mostach (np. w Bardzie, Krzeszowie, Lądku-Zdroju, Kowarach…), przy rzekach (np. w Cieplicach, Kamiennej Górze, Kłodzku, a w Nowej Rudzie są nawet dwa!), na kamienicach (np. w Radkowie), rynkach (np. w Chełmsku Śląskim, Dzierżoniowie czy w Lewinie Kłodzkim) a nawet na ratuszach (jak w Lubawce czy Świdnicy). Oczywiście mnóstwo Nepomuków gości w kościołach i kaplicach – gdzie poświecono im nie tylko figury, ale nawet całe ołtarze.
Z czego wynika ta popularność świętego, który kanonizacji doczekał się dopiero ponad 300 lat po męczeńskiej śmieci? Jak rozpoznać, czy oglądana przez nas postać to właśnie Nepomucen? Jak zdobyć odznakę „Szlakami Św. Jana Nepomucena”? Tego dowiecie się z tego tekstu. Przy okazji zaprezentuję 4 wyjątkowo ciekawe sudeckie przedstawienia św. Jana.
Z Pomuku do Pragi i w świat
Jan Nepomucký urodził się około 1350 roku w Pomuku koło Pilzna – czeskiej miejscowości, która obecnie nazywa się Nepomuk. Był prezbiterem, spowiednikiem czeskiej królowej Zofii. Według opowieści ten średniowieczny kapłan związany z dworem popadł w niełaskę. Nie chciał zdradzić królowi Wacławowi IV tajemnicy spowiedzi jego żony podejrzanej o niewierność. Zachowanie sakramentalnego sekretu Nepomucen przypłacił życiem. W 1393 roku został uwięziony i poddany torturom. Następnie 20 marca 1393 zrzucono go z mostu Karola do rzeki Wełtawy. Zdaniem niektórych badaczy ta opowieść może być jedynie hagiograficzną legendą. W rzeczywistości kapłan mógł wplątać się w spór o inwestyturę między świeckim władcą a katolicką hierarchią i tym sposobem stał się ofiarą zatargu między królem a arcybiskupem, którego stronę wziął w konflikcie. Efekt był jeden: księdza zamordowano, topiąc go w rzece. Już XV-wieczne kroniki podawały, że jego ciało wyłowiono w cudownych okolicznościach.
Wkrótce po męczeńskiej śmierci Jana rozpoczął się ludowy kult jego postaci. Trzeba było jednak wielu wieków i zabiegów m.in. dworu Habsburgów, by Watykan oficjalnie dokonał beatyfikacji i kanonizacji XIV-wiecznego męczennika. Oficjalnie kościół zezwolił na kult Nepomucena 300 lat temu, w 1721 roku. Był to akt bardzo na rękę Habsburgom, którzy stali na straży kontrreformacji w Czechach i na Śląsku. Właśnie silne wpływy katolickie, skierowane przeciwko protestantom, spowodowały rozkwit „nepomukomanii” na Śląsku, w tym w Sudetach. W XVIII wieku powstało mnóstwo pomników i innych dzieł sztuki promujących kult świętego Jana Nepomucena i wyraźnie akcentujących obecność katolików. Kult Nepomucena stał się wręcz sprawą rangi państwowej. Lokalna elita, szlachta i bogaci mieszczanie, a także kler, w tym klasztory – fundowali liczne pomniki. Modne stało się nadawanie imienia Jana Nepomucena synom. Ta tendencja utrzymała się jeszcze wiele lat po tym, jak Śląsk zajęło znacznie mniej religijne królestwo Prus.
Rysopis patrona
Jak poznać Nepomucena? Tak jak wspomniałem, na wizerunek świętego można natknąć się niemal wszędzie, w miastach, wsiach, w przestrzeni świeckiej i sakralnej. Podstawowym wyróżnikiem jest wygląd postaci – jest to kapłan ubrany w szaty liturgiczne. Wizerunki mogą się różnić drobnymi detalami, które stanowią cały bogaty zestaw atrybutów świętego. Wśród najpopularniejszych wymienić można: klucz, książkę, kłódkę, krzyż w ręce, zapieczętowany list, most, pieczęć, wieniec z pięciu gwiazd, wodę. Zdarza się, że Nepomucen trzyma palec przy ustach, jako symbol milczenia. Jest on patronem tonących i mostów oraz orędownikiem podczas powodzi. Z tego powodu bardzo często jego rzeźby można znaleźć na mostach lub w okolicach rzek.
Na tropie Nepomuków
Zbiorczo dzieła sztuki przedstawiające św. Jana nazywane są Nepomukami. Poszukiwania takich wizerunków są pasją wielu osób! Podróżowanie śladem ciekawych dzieł sztuki związanych z kultem wyjątkowego czeskiego patrona stało się na tyle niezwykłą a zarazem popularną aktywnością, że powstała nawet odznaka poświęcona tego typu turystyce! To Międzynarodowa Odznaka Turystyczna „Szlakami Św. Jana Nepomucena” w skrócie Odznaka Jana Nepomucena.
Ustanowiła ją Komisja Turystyki Pieszej przy Oddziale PTTK Ziemi Wałbrzyskiej w Wałbrzychu. Zdobywanie tej odznaki polega na zwiedzaniu miejscowości i miejsc, gdzie znajdują się ogólnodostępne posągi, rzeźby lub popiersia, płaskorzeźby, freski, obrazy, przenośne posążki św. Jana Nepomucena. Odznaka posiada 4 stopnie. Aby zdobyć najwyższy, Diamentowy, trzeba odwiedzić Nepomucena w Pradze, Bratysławie oraz w…Chełmsku Śląskim w Sudetach! Wałbrzyski oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego podaje w regulaminie odznaki punktowane lokalizacje m.in. na Dolnym Śląsku i w Czechach oraz szczegółowe zasady przyznawania odznaki.
Wyjątkowe wizerunki
Najczęściej spotykanym przedstawieniem Nepomucena jest figura ukazująca świętego (czasami w pozie nazywanej kontrapostem) z wybranym atrybutem i aureolą z gwiazdami. Jest to prosty posąg, który w bardziej lub mniej artystyczny sposób upamiętnia postać księdza-męczennika. Są też znacznie bardziej złożone lub niezwykłe realizacje artystyczne kultu św. Jana, z którymi możemy spotkać się w sudeckich miejscowościach. Na uwagę zasługuje chociażby kaplica zamkowa św. Jana Nepomucena w zamku Sarny w Ścinawce Górnej koło Radkowa. Leży na styku Gór Kamiennych, Obniżenia Ścinawki i Obniżenia Nowej Rudy w Sudetach. Kaplica powstała na początku XVIII wieku. Wystrój niezwykłej przestrzeni stanowi malarską opowieść o życiu, męczeńskiej śmierci i chwale Jana z Nepomuku. Zdobi ją piękne malowidło autorstwa Johanna Franza Hoffmanna. Właściciele pałacu, hrabiowie Götzen, darzyli Nepomucena wielkim szacunkiem. Kaplica jest tylko jednym z dowodów. Tradycją w tej rodzinie było również nadawanie imion Jan, na pamiątkę patrona.
Kłodzko, Lubawka, Duszniki-Zdrój
Na inny niezwykły wizerunek natrafić można również w okolicach Kłodzka, w Gorzanowie (Kotlina Kłodzka). W tamtejszym kościele znajduje się drewniana, polichromowana figura świętego, która w dniu upamiętnienia Nepomucena – 16 maja, podczas odświętnej procesji była umieszcza w łodzi, przystrajana kwiatami i przy uroczystych śpiewach wiernych spławiana w miejscowej rzece! Ta tradycja zamarła, ale rzeźba pozostała szczęśliwie do naszych czasów.
Na niecodzienne przedstawienie Nepomucena natrafić można także w kościele parafialnym w Lubawce (w Kotlinie Kamiennogórskiej, u stóp Gór Kamiennych). Tam w nawie bocznej kościoła Wniebowzięcia NMP znajduje się spore malowidło ukazujące scenę cudownego znalezienia ciała męczennika w Wełtawie.
Z kolei w Dusznikach-Zdroju (na styku Gór Orlickich i Gór Bystrzyckich) w kościele parafialnym Piotra i Pawła znaleźć można niezwykle sugestywną grupę rzeźbiarską z św. Janem Nepomucenem, która ukazuje zrzucenie świętego z mostu Karola w Pradze, czyli dosłownie moment zamordowania męczennika. Ta scena stanowi tzw. pendant, czyli symetrię dla równie niezwykłej, słynnej ambony w kształcie wieloryba, po drugiej stronie nawy.
Czy nasi Czytelnicy mogą się pochwalić nepomucką odznaką? A może macie własne ulubione przedstawienia świętego w Sudetach i związane z tym anegdoty? Pochwalcie się nimi w komentarzach!
Robert Główczyk
foto główne: Nepomucen a rynku w Chełmsku Śląskim, WELTHELLSICHT, CC BY-NC
