Kiedy w 1872 roku ukazała się słynna powieść „W osiemdziesiąt dni dookoła świata” Juliusza Verne’a w Europie, pojawiały się pierwsze profesjonalne biura turystyczne oferujące grupowe wycieczki w dalekie zakątki świata. W gronie pionierów, którzy zmieniali świat i organizowali masową turystykę, znaleźli się bracia pochodzący z Sudetów! Louis Stangen, a szczególnie jego młodszy brat – Carl Stangen – zapisali się w historii jako inicjatorzy zorganizowanych wyjazdów i wyspecjalizowanych biur z przewodnikami i ofertami. Nie bez powodu Carl zapracował na przydomek niemieckiego Thomasa Cooka – jednego z najbardziej rozpoznawalnych kreatorów turystycznego boomu i założyciela sławnej marki turystycznej.
W tym odcinku sudeckich historii proponuję lekturę o pionierskim biurze turystycznym założonym przez braci związanych z Sudetami.
Turystyka ma w sobie wiele z dobra typowo luksusowego. Chociaż z biegiem czasu mocno się spopularyzowała i „zdemokratyzowała” – nadal uczestnictwo w aktywności polegającej na wyjazdach i zwiedzaniu, poznawaniu obcych kultur i miejsc stanowi dla wielu osób wyzwanie z powodu wielu barier, w tym finansowej. Turystyka z kolei buduje wyspecjalizowane oferty również dla klientów szukających bardzo elitarnych propozycji. Jesteśmy przecież świadkami narodzin turystyki kosmicznej… Nie wybiegajmy jednak tak daleko. Wracamy do Europy, a nawet w bliższe nam rejony. W Sudety. To właśnie tutaj na świat przyszli pasjonaci, którzy dołożyli swoją cegiełkę do postępu w dziedzinie tworzenia turystyki masowej. Choć dziś nazwisko Stangen nieco zakurzyło się, jeszcze sto lat temu stanowiło rozpoznawalną markę.
Pomysł braci Stangen na biznes
Starszy z braci, Louis Stangen, urodził się 9 maja 1828 roku w Otmuchowie. To śląska miejscowość, historycznie położona na Dolnym Śląsku, na Przedgórzu Sudeckim (przez Ratnowice w gminie Otmuchów przebiega Główny Szlak Sudecki). Z kolei Carl Stangen, który został przez brata wciągnięty w turystyczny biznes i prześcignął go w sławie, urodził się 5 maja 1833 roku w Głuchołazach, miejscowości historycznie leżącej na Dolnym Śląsku, na styku Gór Opawskich (Sudety) i Przedgórza Paczkowskiego (przez Głuchołazy przechodzi ostatni odcinek GSS, który kończy się w pobliskim Prudniku). To Louis w latach 60. XIX wieku zaproponował młodszemu bratu wspólną działalność w branży turystycznej. Tak na poważnie, we własnym biurze.
Wcześniej Carl, jako młody urzędnik pocztowy pracujący w Jedlince (dziś część Jedliny-Zdrój), był obserwatorem ruchu turystycznego w tym sudeckim kurorcie (sam interesował się zwiedzaniem i napisał nawet przewodnik po Sudetach – opracowanie, które doczekało się edycji i wydań, kiedy miał już berlińskie biuro). Ich wrocławska, a później berlińska firma oferowała wyjazdy zorganizowane. Między innymi dzięki rozwojowy linii kolejowych, przedsiębiorczy bracia planowali wypady w rozmaite ciekawe miejsca. Początkowo po Europie, ale i do Egiptu, co było nie lada gratką i ożywiło zainteresowanie Orientem. Louis zmarł jednak przedwcześnie w 1876 roku w… Jedlinie-Zdroju. O odejściu turystycznego potentata pisały gazety w całych ówczesnych Niemczech. Został jednak brat – Carl, który świetnie sobie radził we własnej firmie i wyrobił nazwisku markę, o jakiej nie śniło się zapewne jego bratu, wciągającego go dekadę wcześniej do małego rodzinnego, pionierskiego biznesu.
Znak towarowy – znak czasu
Kupując wiele produktów, czasami nie zdajemy sobie sprawy, że nazwa firmy, kojarzona od dziesiątek lat z międzynarodową marką, jest w rzeczywistości nazwiskiem twórcy przedsiębiorstwa. Carl Stangen sprawił, że jego nazwisko, wywodzące się z Sudetów, również stało się marką. Nie tylko jego biuro nosiło rodowe nazwisko, ale i rozmaite stowarzyszenia czy przewodniki turystyczne, drukowane we własnym wydawnictwie. Dzięki oferowanym przez siebie usługom Stangen stał się prawdziwym VIP-em swoich czasów. Na czym opierał się sukces Stangena? Przede wszystkim w odpowiednim czasie wypełnił śmiałą inicjatywą lukę w rynku. Zauważył, że ludzie coraz chętniej podróżują z uwagi na bogacenie się i stabilizację życia XIX-wiecznego mieszczaństwa.
Obserwacja ruchu turystycznego w sudeckim kurorcie była jego pierwszą cenną szkołą. W dodatku pojawiły się nowe, szybkie i wygodne sposoby przemieszczania – maszyny napędzane silnikiem parowym. Na przykład do znanej mu Jedliny w latach 1876–1880 dotarła linia kolejowa, będąca fragmentem Śląskiej Kolei Górskiej, która była częścią projektowanej Centralnej Kolei Berlińsko-Wiedeńskiej. Rozwijanie sieci kolejowej oraz parowce na morzach i oceanach otwierały nowe możliwości. Z kolei literatura podróżnicza i fantastyczna podsycała wyobraźnię mieszkańców Europy, którzy sami chcieli przekonać się, jak wyglądają azjatyckie, amerykańskie czy afrykańskie krajobrazy podziwiane przez bohaterów ich lektur. Stangen, korzystając z nowych sposobów transportu, postanowił im to umożliwić. Ot, prosty przepis na sukces!
Narodziny nowoczesności
Podróżowanie, które przez wieki było raczej związane z handlem, ekspedycjami naukowymi czy wyprawami wojennymi, stało się celem samym w sobie. Carl Stangen z Sudetów był jednym z budowniczych nowego, świeżego spojrzenia na turystykę. Z czynności, która była do niedawna fanaberią indywidualistów, odważnych pionierów, uczynił ofertę aktywności dla mas. Każdy, kto dysponował odpowiednią kwotą, mógł zabrać się w podróż w najdalszy zakątek świata. Stangen oferował m.in. popularne wyprawy do Syrii, Ziemi Świętej czy Egiptu oraz USA. Zaplanowanie wszystkiego – przejazdu, noclegu, formalności administracyjnych – było powierzone wyspecjalizowanej instytucji – było nią biuro turystyczne.
Stangens Reisebureau stało się symbolem końca XIX wieku. Hasła poświęcone inicjatywie śląskiego przewodnika znajdowały się w encyklopediach jeszcze za jego życia. Zresztą założyciel firmy doskonale dbał o promocję. Biuro znajdowało się w najlepszej dzielnicy Berlina, a oferta prezentowana była w pięknych prospektach oraz na łamach poczytnych gazet. Carl zmarł 21 listopada 1911 w Berlinie. W roku 2017 wydana została obszerna niemieckojęzyczna publikacja na jego temat: „Carl Stangen – TourismuspionierundSchriftsteller. Der deutsche Thomas Cook”.
Jako Sudety.pro oczywiście zachęcamy do zwiedzania Sudetów! Watro jednak pamiętać, że historia tego regionu to również tak niezwykłe postaci jak bracia Stangen i ich pomysł na turystykę międzynarodową.
Robert Główczyk
Foto główne: ilustracja do starego wydania „W osiemdziesiąt dni dookoła świata”, wolne media, wikimedia.org
