10 grudnia 1896 roku zmarł szwedzki chemik, odkrywca, milioner i filantrop – Alfred Nobel. Na mocy jego testamentu, cyklicznie, począwszy od 1901 roku, wybitnym naukowcom i pisarzom oraz działaczom pokojowym wręczane są nagrody. Niezmiennie od ponad 100 lat wzbudzają one wielkie emocje i czasami kontrowersje. Bycie laureatem prestiżowego wyróżnienia zapewnia wielką sławę i pieniądze, ale i nominacja świadczy o uznaniu zasług i dorobku. W tym artykule zaprezentuję sylwetki kilku ciekawych osób, związanych z Sudetami, które zostały uhonorowane Nagrodą Nobla, albo zdaniem niektórych na nią zasługiwały, o czym świadczą nominacje zgłoszone komitetowi. Udało mi się odnotować kilkanaście takich osób w kilku kategoriach! Czy znacie ich nazwiska i dzieła oraz odkrycia?
Pierwsza gala noblowska odbyła się 10 grudnia 1901 roku. Od tamtej pory świat z zapartym tchem śledzi ogłaszanie nominacji, a następnie wręczanie zaszczytnych nagród. Nagradzani są odkrywcy i specjaliści z dziedziny fizyki, chemii, fizjologii lub medycyny, a także pisarze i działacze pokojowi, a od 1968 roku Szwedzki Bank Narodowy przyznaje również w dziedzinie ekonomii nagrodę imienia Alfreda Nobla. W szkołach uczymy się zwykle o polskich Noblistach i Noblistkach. Sudety – polskie, czeskie, niemieckie – to kraina, która wydała na świat lub jest domem wielu ciekawych osób związanych z tą nagrodą. Oto kilka słów na ich temat.
Medycyna
W tym gronie szczególnie na wspomnienie zasłużył Paul Ehrlich. Naukowiec urodził się 14 marca 1854 w Strzelinie. Miasto leży na granicy Wzgórz Strzelińskich należących do Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej. Ehrlich uważany jest za twórcę podstaw chemioterapii, był też współtwórcą preparatu i terapii skutecznie leczących choroby weneryczne. Otrzymał Nagrodę Nobla w 1908 roku. Nominowany był aż 76 razy!Podobną dziedziną zajmował się Albert Neisser, autorytet w dziedzinie dermatologii. Doktor urodził się 22 stycznia 1855 w Świdnicy. Miasto leży na Przedgórzu Sudeckim, w sąsiedztwie Ślęży. Neisser był 22 razy zgłaszany do Nagrody Nobla! W tym 6 razy przez wspomnianego wyżej Paula Ehrlicha, laureata Nobla. We wrocławskiej willi doktora i jego żony, Antonie „Toni”, często gościli słynni muzycy czy pisarze (w tym inny sudecki Noblista – Hauptmann!).Z kolei w Kamiennej Górze 4 listopada 1857 roku urodził się Bernhard Nocht. Badacz chorób tropikalnych był w 1933 roku nominowany do Nagrody Nobla. Jego nazwisko nosi jeden z najsłynniejszych ośrodków leczenia chorób tropikalnych w Hamburgu: Bernhard-Nocht-Institut für Tropenmedizin.
Chemia
W przypadku tej kategorii wciąż czekamy na laureata pochodzącego z Sudetów. Mamy jednak oficjalnych nominowanych (trzeba pamiętać, że nominacje noblowskie są tajne przez 50 lat i znamy jedynie te sięgające do lat 60. ubiegłego wieku). Na uwagę zasługuje Emil Votoček urodzony 5 października 1872 roku w miejscowości Hostinné. Miasto leży u podnóża Karkonoszy i uchodzi za jedną z najstarszych czeskich osad w naszych górach. Specjalizacją Votočka była chemia organiczna. Co ciekawe był również kompozytorem i teoretykiem muzyki! Nominowany do Nagrody Nobla został 3 razy w 1933 roku.
Nominowany był również Kurt Hannig. Urodził się 26 maja 1920 roku w Reichenbergu, czyli współczesnym Libercu w Górach Izerskich. Był on profesorem nadzwyczajny chemii fizjologicznej na Uniwersytecie Ludwika Maksymiliana w Monachium oraz dyrektorem w Instytucie Biochemii Maxa Plancka. Został nominowany do nagrody Nobla w 1966 roku przez brytyjskiego Noblistę z 1952 roku, Richarda Laurence’a Millingtona Synge.
Fizyka
Pora na kolejnego laureata. Hans Georg Dehmelt urodził się 9 września 1922 roku w Görlitz (wówczas było to miasto na Dolnym Śląsku, stanowiące całość z współczesnym Zgorzelcem). Görlitz/Zgorzelec leży na granicy Pogórza Izerskiego i Pogórza Łużyckiego. Dehmelt był krótko studentem Uniwersytetu Wrocławskiego. Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki otrzymał w 1989 roku. Fizyk zmarł w 2017 roku.
Literatura
W tej kategorii mamy kilkoro laureatów i nominowanych! Na pierwszym miejscu najbliższa nam i naszym czasom: Olga Tokarczuk! W 2019 roku komitet przyznał zarówno Nobla za 2018, jak i 2019 rok. Zaległa nagroda trafiła do polskiej prozaiczki, Dolnoślązaczki – Olgi Tokarczuk. Pisarka nie urodziła się w Sudetach, ale jest mieszkanką regionu i współorganizatorką Festiwalu Góry Literatury – jednej z najważniejszych imprez literackich na Dolnym Śląsku i w Sudetach. Pisarka jest honorową obywatelką Nowej Rudy oraz ambasadorką Wałbrzycha. W Sudetach znajduje się szlak pieszy “Z domu dziennego do domu nocnego”, inspirowany książką “Dom dzienny, dom nocny” Tokarczuk, wydaną przez wałbrzyskie wydawnictwo Ruta w 1999 roku. Bez wątpienia 100-procentowym sudeckim noblistą był Gerhart Hauptmann, urodzony 15 listopada 1862 roku w Bad Salzbrunn – dziś Szczawno-Zdrój. Pisarz zmarł 6 czerwca 1946 roku w Agnieszkowie – obecnie Jagniątków, dzielnica Jeleniej Góry. Hauptmann został nagrodzony literackim Noblem w 1912 roku. W swoich dziełach często sięgał po wątki historyczne i legendarne związane z Sudetami. Słynny jest jego dramat „Tkacze”, który opowiada o powstaniu tkaczy w Górach Sowich w 1844 roku. W dziełach Hauptmanna pojawiają się tez inne miejsca i miejscowości, jak Karkonosze, Góry Izerskie, Sokołowsko, Bolków, sudeckie uzdrowiska itp. W Jagniątkowie, w willi pisarza, działa Muzeum Miejskie Dom Gerharta Hauptmanna. Więcej o pisarzu i jego dziełach przeczytacie w moim artykule na sudety.pro: Hauptmann – czyli geniusz i sudecki celebryta.
Czterokrotnie nominowany do Nobla był czeski pisarz Alois Jirásek z Hronova. Jest to klimatyczne miasteczko w kotlinie między Górami Stołowymi a Górami Orlickimi (z tej miejscowości pochodził też Josef Čapek, brat Karela, również nominowanego do Nobla!). Alois Jirásek napisał wiele powieści i dramatów związanych z historią Czech, w tym jego regionu. Na kartach jego dzieł pojawiają się m.in. okolice Teplic nad Metują, czyli znane wszystkim zakamarki sudeckich Skalnych Miast. Nie dziwi więc, że właśnie tam na jego cześć nazwano Jiráskovyskály. Z kolei ponad Nachodem, na Pogórzu Orlickim, 9 km w linii prostej od domu rodzinnego pisarza w Hronovie, znajduje się schronisko Jiráskova chata, z piękną panoramą na Sudety (polecam widok na zamek nachodzki z Karkonoszami w tle!).
Wspomniany już Karel Čapek urodził się 9 stycznia 1890 roku w Malych Svatoňovicach. Miejscowość ta leży w Górach Jastrzębich na styku z Podgórzem Karkonoskim. Čapek był nominowany 7 razy do literackiego Nobla.
Z kolei Hermann Stehr, urodzony 16 lutego 1864 w Bystrzycy Kłodzkiej, a zmarły 11 września 1940 roku w Szklarskiej Porębie, nauczyciel i pisarz, do nagrody Nobla nominowany był 4 razy. W 1937 roku Bramę Wodną – znany zabytek Bystrzycy Kłodzkiej – nazwano Wieżą Willmanna. Było to nawiązanie do imienia strażnika miejskiego, bohatera powieści Hermanna Stehra „Drei Nächte” z 1909, której akcja rozgrywa się w Sudetach.
Robert Główczyk
Zdjęcie główne: medal noblowski (wersja medalu w kategorii pokojowej, projekt z 1902 roku), wolne media, wikimedia.org
